In 1972 verscheen het eerste nummer van "De Zandloper", het blad van de historische vereniging Oud Ede. Aan dat nummer heeft de toenmalige directeur van het Edese ENKA-bedrijf, ir. J.J. Kwak een bijdrage geleverd ter gelegenheid van het 50-jarige bestaan van het bedrijf.
Dit was zijn tekst:
50 jaar Enka Ede
Op 20 januari van dit jaar werd met een eenvoudige feestelijkheid het feit herdacht dat 50 jaar geleden de eerste "kunstzijde" de poort van Ede's grootste fabriek verliet. De bouw van deze voor die dagen enorme fabriek getuigde van grote visie bij de initiatiefnemers, Dr. Hartogs en zijn naaste medewerkers. De keuze van het heidedorp Ede getuigde ook van moed.
Er waren duidelijke voordelen: goedkope grond, vlak bij het station. En veel en zuiver grondwater, onmisbaar voor het productieproces. Er waren ook bezwaren: een klein, eenvoudig dorp zonder industrie, en onvoldoende personeel in de naaste omgeving.
Toch zette men er de destijds grootste kunstzijdefabriek ter wereld neer. Het werd een imposant geheel, als een fort met 4 hoektorens en een poort naar het westen met uitgang aan de Bennekomseweg. Later is er nog een carré bijgekomen en kwam er een nog imposantere toegangspartij aan de noordkant te liggen, met het front naar het spoor toe.
De 50-jarige geschiedenis van het bedrijf wordt sterk gekenmerkt door continuiteit.
Van de eerste dag af aan worden er kunstzijden garens gemaakt voor de textielindustrie, jarenlang alleen volgens het spoelenprocedé, waarbij het garen na het spinnen wordt opgewikkeld op geperforeerde spoelen. De spoelen zijn groter geworden; de pakketten dikker en zwaarder, maar nog steeds wordt er spoelengaren gemaakt in grote kwantiteiten, al heet het dan na de oorlog "rayontextielgaren".
Vroeger werd van dit garen kousen en damesondergoed gebreid. Nu gaat het overgrote deel naar de weverij. Daarnaast ontstond er in 1952 een continuspinnerij voor dikkere garens, ook voor de weverij.
Allerlei bewerkingen zijn veranderd en verbeterd; het produkt is in de loop der jaren sterk in kwaliteit vooruitgegaan, maar het is in wezen hetzelfde product als 50 jaar geleden.
Sedert 1947 worden in Ede ook de bekende Enka-viscosesponsen gemaakt.
De continuiteit leidde tot een sterke traditie. Traditie wat betreft kwaliteitszorg, traditie wat betreft personeelszorg, traditie ook in minder belangrijke zaken.
Hoezeer er waarde gehecht werd aan traditie toont het volgende staaltje: deuren en ramen van het bedrijf waren rood geschilderd. Dit was bijzonder onpraktisch, want de rode kleur verschoot en er moest frequent worden overgeschilderd.
Na de oorlog kwam met aarzeling en pijn in het hart de beslissing af (daar moest de president-direkteur, de heer Van Schaik, aan te pas komen) om deze (lelijke) kleur te veranderen in creme voor de kozijnen en groen voor de deuren.
De komst van de Enka had grote invloed op de ontwikkeling van het dorp Ede. Er werd een heel tuindorp gebouwd met honderden woningen om van buiten aangetrokken personeel te huisvesten.
Dat was al in de twintiger jaren! Sedertdien zijn er heel wat huizen bijgekomen door initiatieven van de onderneming. Het woonoord voor de Spanjaarden vormt een voorbeeld van goed huisvestingsbeleid voor buitenlanders.
In eerste aanleg voor de vrijetijdsbesteding van het personeel werd het oude jachthuis De Reehorst gekocht en later vervangen door het huidige gebouw, waar ook de burgerij van Ede zijn vermaak kon vinden. Het heeft lang geduurd voor de verschillende bevolkingsgroepen het vermaakcentrum konden waarderen. Nu is het gemeente-eigendom en gaat, geheel gemoderniseerd, hopelijk een bloeiperiode tegemoet als Cultureel Centrum.
Een zwembad kwam tot stand dicht bij de fabriek, gevoed met in het bedrijf aangewarmd water.
Hoeveel jaren hebben wij niet moeten wachten tot in de omgeving meer zwembaden kwamen.
En hoeveel jaren is ook déze activiteit met schele ogen bekeken.
De sociale zorg binnen het bedrijf heeft steeds grote aandacht gehad. De eerste CAO kwam in 1930 tot stand, ook werd toen een pensioenfonds gesticht. Van het begin af aan was er medische verzorging. Het is goed de naam van Dr. Th. Heimans te noemen, niet alleen om zijn 40-jarige activiteit als bedrijfsarts, maar ook om zijn stimulerende werk voor de gemeenschap Ede.
Door hem werd het Juliana-ziekenhuis een volwaardig ziekenhuis. Bovendien was hij jarenlang de drijvende kracht bij het Rode Kruis en het Groene Kruis te Ede.
Het personeelsbestand van het Enka-bedrijf is sterk wisselend geweest. Vóór 1930 hebben 2000 mannen en 3000 vrouwen in het bedrijf gewerkt. Dit daalde in de crisisjaren tot 2000, voor het overgrote deel mannen. Na de oorlog was er nog een piek van 2500 man; nu zijn er minder dan 1500 en bij al deze fluctuaties is de productie van rayongaren gestegen tot meer dan het tienvoudige van het begin; vele miljoenen kg/jaar, en bovendien worden er nog eens tientallen miljoenen sponsen en sponsdoekjes gemaakt.
De invloed van dit tegenwoordig toch niet eens zo imposante personeelsbestand op de omgeving is groot, niet alleen voor wat betreft de welstand van Ede, maar ook voor een wijde omgeving, want nog steeds komt een deel van ons personeel uit de Betuwe en van de Veluwe, en uit de omgeving van Tiel tot Harderwijk en Apeldoorn.
De welvaart gaat ook in dit geval gepaard met enig ongerief, d.w.z. de afgassenschoorsteen veroorzaakt, afhankelijk van de windrichting, een voor de gezondheid ongevaarlijke, maar soms hinderlijke stankoverlast waartegen nog geen technisch kruid is gewassen.
Voor het afvalwater is een geperfectioneerde zuiveringsinstallatie in opbouw, zodat tezamen met de zuiveringsinstallaties die de gemeente Ede bouwt, binnenkort zo schoon mogelijk water vanuit Ede in de Grift bij Veenendaal zal worden geloosd.
Laten wij hopen, dat het rayonbedrijf van de Enka nog vele jaren mag bijdragen aan het welvaren van onze goede gemeente Ede.